Onleesbaar
Toen ik startte als docent Nederlands op het VO was het vaste prik: leerlingen die de volle twee punten aftrek voor spelling pakten, niet door de spelfouten maar door compleet onleesbaar toetswerk.. En onder het mom van ‘ook je eindexamen maak je met pen en papier’ was dat in het voortgezet onderwijs het startpunt van mijn interesse in handschriftontwikkeling. Later, als lerarenopleider aan de Saxion-pabo, deelde ik mijn werkplek met de collega-lerarenopleider schrijven. Van haar heb ik veel mogen leren over het belang van handschriftontwikkeling (en wat er helaas vaak nog mis gaat op dat vlak…).
Vijf voordelen van handschriftontwikkeling
- Met de hand schrijven verbindt beide hersenhelften
- Met de hand schrijven helpt in het onthouden van de opgeschreven kennis
- Met de hand schrijven is een belangrijke oefening voor de fijne motoriek
- Met de hand schrijven is ondersteunend voor de beeldende expressieve vaardigheden (tekenen, schilderen)
- Met de hand schrijven voorkomt afhankelijkheid van schermen en de digitale wereld
Allemaal digitaal
Tegelijkertijd zien we dat zelfs verschillende pabo’s in Nederland het vak ‘Schrijven’ geminimaliseerd hebben, of zelfs uit het curriculum schrappen. Op een deel van de basisscholen leren kinderen op dit moment niet meer een vloeiend (aan elkaar geschreven) schrift aan, maar wordt gelijk gestart met blokletters, of het los schrijven van letters. Dit lijkt tijd en frustratie te besparen, maar hiermee wordt in feite de belangrijkste tussenstap in het ontwikkelen van een lees- én schrijfbaar handschrift overgeslagen.
Sidenote – schrijven of stellen?
Even een opmerking tussendoor: in het basisonderwijs zorgt het woord ‘schrijven’ soms voor betekenisverwarring. Er is namelijk een verschil tussen ‘schrijven’ en ‘stellen’. Wat we in de wereld buiten de basisschool ‘schrijven’ noemen (het opbouwen en uitschrijven van een tekst), heet in het primair onderwijs ‘stellen’ (denk aan ‘een opstel maken’). Met het vak ‘schrijven’ wordt de fijn-motorische handeling van het met de hand schrijven van letters, woorden en zinnen bedoeld.
Hoe werkt handschriftopbouw?
Weinig volwassenen schrijven nog met het vloeiende ‘aan-elkaar’-schrift dat je op de basisschool aangeleerd hebt gekregen. Als leek ligt het zelfs voor de hand de tussenstap van bijvoorbeeld de handschrift-S, -B, of -T als overbodige tussenstappen te zien. Maar niets is minder waar. Juist door deze letters eerst als vloeiende letters aan te leren, is de penbeweging die nodig is voor een ‘los’ handschrift ingesleten. Probeer het maar eens uit! Achter elke ‘vloeiende’ letter zit namelijk meer logica dan je op het eerste gezicht denkt.
Stokken en staarten
Voor de leesbaarheid van letters (digitale fonts én handgeschreven teksten) is onderlinge gelijkvormigheid van belang. De boven- en onderkant van romp van de letters bevindt zich tussen twee denkbeeldige, vaste horizontale lijnen. Stokken, staarten en punten wijken daarvan af, naar boven en naar onder, en rijken als het goed is wederom tot twee vaste denkbeeldige lijnen. Een schrift dat zich niet aan deze regels houdt (door bijvoorbeeld de ‘p’ op de romplijn te laten staan, in plaats van de staart hieronderuit te laten steken) is zeer moeilijk leesbaar. Leerlingen starten met het schrijven tussen vier hulplijnen en leren vervolgens met steeds minder hulplijnen leesbaar te schrijven, tot het schrijven op gelinieerd papier (met alleen een hulplijn voor de onderkant van de romp van de letters, zoals wij als volwassenen gewend zijn) resteert. Ook leren leerlingen steeds kleiner te schrijven. Dat hangt samen met de ontwikkeling van de fijne motoriek.
Consequenties voor educatieve aanbieders
De leerlijn in de ontwikkeling van ontluikende naar beginnende en gevorderde geletterdheid heeft forse consequenties voor het aan te bieden educatief materiaal. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het aanbieden van hulplijnen (voor leerlingen in groep 3-4), voldoende schrijfruimte (48-36 pt voor groep 3, 24 pt voor groep 4, 18 pt voor hogere groepen) en het kiezen van fonts die dichtbij de aan te leren schrijfletters liggen (zeker tot en met groep 5), en bijvoorbeeld geen afwijkende ‘a’, ‘g’ of ‘f’ kennen. (Dit verklaart ook waarom ‘Comic Sans’ nog steeds zo’n populair digibord-lettertype onder leerkrachten is…).
Geschikt schrijfmateriaal, ook buiten school
Ook is het van belang bij bijvoorbeeld educatieve activiteiten op locatie leerlingen teken- en schrijfmaterialen aan te bieden die hen niet hinderen in de ontwikkeling van een gezonde pengreep, die niet vegen (ook niet bij linkshandige kinderen) en die passend zijn voor kleinere handen met een nog minder goed ontwikkelde fijne motoriek.
Meer weten? Nieuwsgierig naar alternatieven voor Comic Sans?
Meer weten over handschriftontwikkeling? Kijk dan eens op www.handschriftontwikkeling.nl, of neem contact op met Komvoor, voor advies op maat, of een bredere professionaliseringsactiviteit. Een hands-on workshop handschriftontwikkeling is ook heel geschikt als teamuitje!